Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Muʿtazilī Inclination on the Ontic Value of Divine Attributes

Bu makale müteahhirîn dönem Eş‘arî kelâm âlimlerinden Fahreddîn er-Râzî’nin ilâhî sıfatların ontik değeri hususunda Mu‘tezilî eğilim gösterdiğini ve onu bu hususta haleflerinin de takip ettiğini göstermeye çalışmaktadır. Kelâm ilminin en hararetli tartışma sahasına sahip olan sıfatlar problemi itikadî mezhepler bazında dönemsel olarak farklı şekillerde yorumlanmıştır. Ebû Hâşim el-Cübbâî öncesi âlimler Allah’a nisbet edilen sıfatları nominal tarzda değerlendirmiştir. İlk defa Hâşim’le beraber nisbete gerçekçi bir tavırla yaklaşım gösterilmiş; tikel gerçekliği kabul edilmese bunlar atomculuğunun tümel modeli hâller şeklinde edilmiştir. Gazzâlî kelâmcılar ise benimsiyor olsun ya da olmasın sıfatlara özellikler gerçek varlık atfında bulunmuştur. Herhangi şekilde kategorisine yer vermeyen Eş‘arîlik mezhebinin kurucusu Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’ye göre Tanrı’nın zâtı tarafından taşınan özelliklerden ibarettir. gibi hâller/ahvâl adı altında tümellere açan Bâkıllânî Cüveynî mezhebine uyumlu sistemde yol özellikleri etmişlerdir. Düşünce sistemini tikeller tümeller ikili kategorisi çerçevesinde inşa eden Müteahhirîn kelâmcıları “sıfatlar zâtın ne aynıdır gayrıdır” meşhur sözünün açtığı paradoksu aşmak için yüklem teorilerine başvurma ihtiyacı hissetmiştir. Tikel özelliklere nispetle daha düşük derecesine esas alınarak Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî’nin sıfat teorisi Hâşim’in teorisiyle (hâller) bağdaştırılmak istenmektedir. bağlamda mütekaddimîn zeminde tartışılan dönemde epistemik zemine çekilmiştir. Râzî ilk eserlerinden son eserlerine değin değerine karşı mesafeli olmuştur. Özellikle önerme yapısında olmaya elverişli “âlim” türetilmiş kelimesi ile olmayan “ilim” mastarının aynı maksadı karşıladığının ifadesi manevî nefsî sayılması mesafenin önemli belirtisidir. Râzî, Îcî, Teftâzânî, Cürcânî Devvânî müteahhir dönemin öne çıkan düşünürlerinden hareketle gerçeklikten gerçekliğe doğru değerlendirilmeye tabi tutulduğu bakışına sıcak bakıldığını âlim olma yüklemi baz Mu‘tezile’nin “Tanrı âlimdir” önermesinin anlama geldiği tahlil edilecek, ardından kelâmcıların söz konusu önermeye bakışı tahlile tutulacaktır.